Οι ιστορίες των πρώτων ανθρώπων που πήγαν στο διάστημα πιθανότατα δεν θα πάψουν ποτέ να μας συγκινούν και να μας κάνουν να ονειρευόμαστε.

Πέρα από τον ρομαντισμό που περιβάλλει τόσο τον κόσμο των άστρων όσο και τα ασύλληπτα ανθρώπινα επιτεύγματα, όμως, υπάρχει μια ιστορία που πολλοί από εμάς δεν θέλουμε – αλλά πρέπει – να θυμόμαστε. Η ιστορία αυτή μας δείχνει πολλά σχετικά με τις αντιλήψεις των ανθρώπων για την αξία της ζωής των μη ανθρώπινων ζώων, και πώς αυτές εξελίχθηκαν μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα.

Ποια είναι η ιστορία της Λάικα;

Η Λάικα, ένα ημίαιμο αδέσποτο σκυλάκι (μείξη χάσκι-spitz) που βρέθηκε να τριγυρνάει στους δρόμους της Μόσχας, ήταν ένα από τα πρώτα ζώα που ταξίδεψαν στο διάστημα και το πρώτο ζώο που μπήκε σε τροχιά γύρω από τη γη. Δυστυχώς, πέθανε από υπερθέρμανση σύντομα μετά την εκτόξευση, συγκλονίζοντας την ανθρωπότητα με την (ακούσια) αυτοθυσία της. Ήταν δεδομένο ότι θα πεθάνει – άλλωστε, δεν υπήρχε ακόμη η τεχνολογία για να επιστρέψει στη γη.

Η Λάικα ήταν τρομοκρατημένη όταν επιβιβάστηκε στο Σπούτνικ 2, το δεύτερο κατά σειρά διαστημικό σκάφος που εκτοξεύτηκε από τη Σοβιετική Ένωση στις 3 Νοεμβρίου 1957. Κατά την εκτόξευση αγχώθηκε υπερβολικά και παρουσίασε έντονη ταχυκαρδία και ταχύπνοια, την οποία περιγράφει έγγραφο που εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο Αεροπορίας και Διαστήματος στις ΗΠΑ.

Οι Σοβιετικοί υπεύθυνοι στρατολόγησης σκύλων προτιμούσαν να δοκιμάζουν για την καταλληλότητά τους θηλυκά αδέσποτα σκυλιά λόγω του μικρότερου μεγέθους και του πιο πειθήνιου χαρακτήρα τους. Τα σκυλιά-φιναλίστ ζούσαν σε μικροσκοπικές κάψουλες συμπίεσης για εβδομάδες, περνώντας από δοκιμασίες σχετικά με τις δυνατότητες επιβίωσης ενός ζωντανού οργανισμού στο διάστημα.

Η Λάικα αρχικά λεγόταν Κουντριάβκα (Μικρή Σγουρομάλλα), και αφού γάβγισε κατά τη διάρκεια των συστάσεών της στο κοινό στο ραδιόφωνο, πήρε το όνομα Λάικα (αυτή που γαβγίζει). Το σκυλάκι έφερε ιατρικές συσκευές στο σώμα του οι οποίες είχαν προστεθεί μέσω χειρουργικής επέμβασης, για να μετρούν τη λειτουργία της καρδιάς, της αναπνοής, καθώς και την αρτηριακή πίεση και την κινητικότητα του σώματος.

Το σκυλάκι πέρασε ένα μικρό διάστημα στο σπίτι ενός από τους χειριστές της, του Vladimir Yazdovsky, για να ζήσει κάποιες χαρούμενες στιγμές πριν να εκτοξευτεί στον βέβαιο θάνατό του. Οι επιστήμονες περίμεναν η Λάικα να πεθάνει χωρίς πόνο μέσα σε 15 δευτερόλεπτα, μετά από 7 ημέρες στο διάστημα, από στέρηση οξυγόνου.

Για να παραμείνει το συνολικό βάρος του σκάφους εντός των επιτρεπτών ορίων, υπολογίστηκε ότι η Λάικα δεν έπρεπε να φάει παραπάνω από ένα γεύμα πριν και κατά τη διάρκεια της εκτόξευσης και της τροχιάς. Λέγεται, βέβαια, ότι μια γιατρός έσπασε το πρωτόκολλο ταΐζοντας τη Λάικα πριν την εκτόξευση γιατί τη λυπήθηκε.

Κατά τη διάρκεια της πτήσης και για καιρό μετά, η Σοβιετική Ένωση διατεινόταν ότι η Λάικα επιβίωσε για κάμποσες μέρες. Τα επίσημα έγγραφα φαίνεται πως είχαν πλαστογραφηθεί.

Τι σήμαινε η ιστορία της Λάικα για τα δικαιώματα των ζώων;

Το κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα δεν έφτανε, προφανώς, τα επίπεδα οργάνωσης και κινητικότητας που γνωρίζουμε σήμερα. Παρόλα αυτά, υπήρχαν άνθρωποι που διαμαρτυρήθηκαν για τη συνειδητή απόφαση να αφεθεί η Λάικα να πεθάνει λόγω έλλειψης της κατάλληλης τεχνολογίας που θα την επέστρεφε σπίτι. Εκείνη την περίοδο, στη Μ. Βρετανία, οι αντιθέσεις απέναντι στο κυνήγι γίνονταν όλο και πιο έντονες, και η Βασιλική Εταιρεία για την Πρόληψη της Βίας στα Ζώα, μαζί με τη Βρετανική Εταιρεία για Χαρούμενους Σκύλους αντιτάχθηκαν στην απόφαση της εκτόξευσης. Στη Νέα Υόρκη, έξω από τα κεντρικά του ΟΗΕ, σκυλόφιλοι κατέβηκαν σε πορείες μαζί με τα σκυλιά τους.

Η χρήση ζώων στα πλαίσια των διαστημικών προγραμμάτων θεωρήθηκε απαραίτητη για να ελεγχθούν οι συνθήκες που θα επέτρεπαν στους ανθρώπους να επιβιώσουν στο διάστημα.

Βέβαια, θα ήταν υποκριτικό να επιμείνουμε αποκλειστικά στην υποτίμηση της αξίας της ζωής της Λάικα, όταν καθημερινά χιλιάδες ζώα πεθαίνουν υπό άθλιες συνθήκες ή βασανίζονται για να καταλήξουν στο πιάτο μας, ή στα πλαίσια πειραμάτων για την κατασκευή φαρμάκων, καλλυντικών, και άλλων προϊόντων. Ακόμα, η Λάικα δεν ήταν ο μόνος σκύλος που συμμετείχε σε πειράματα διαστημικών προγραμμάτων.

Πριν τις πρώτες επανδρωμένες πτήσεις, οι Αμερικάνοι χρησιμοποίησαν πιθήκους στα πειράματά τους, με τον ίδιο σκοπό: να ελέγξουν αν οι άνθρωποι θα επιβίωναν στις συνθήκες του ταξιδιού. Μέχρι σήμερα, 7 κρατικά διαστημικά προγράμματα έχουν στείλει ζώα στο διάστημα: των ΗΠΑ, της Σοβιετικής Ένωσης, της Γαλλίας, της Αργεντινής, της Κίνας, της Ιαπωνίας, και του Ιράν, και στο διάστημα έχουν πετάξει μαϊμούδες, πίθηκοι, σκύλοι, γάτες, χελώνες, ποντίκια, κουνέλια, και άλλα είδη.

Στις 11 Ιουνίου του 1948, η Αμερική έστειλε στο διάστημα τη ρουκέτα V-2 Blossom, μέσα στην οποία βρισκόταν ο πίθηκος Albert I. Λόγω της περιορισμένης δημοσιότητας, ο μακάκος που πέθανε από ασφυξία, ίσως και πριν την εκτόξευση, δεν γνώρισε ποτέ τη φήμη της Λάικα. Το 1949, η δεύτερη μαϊμού με το όνομα Albert II πέθανε από σύγκρουση, όπως και το ποντίκι που εκτοξεύτηκε χωρίς αναισθησία το 1950. Πολλά ακόμα ζώα έχασαν τη ζωή τους βοηθώντας τον άνθρωπο να φτάσει στο διάστημα.

Μέχρι σήμερα, η ιστορία της Λάικα εξακολουθεί να συγκινεί και να εμπνέει καλλιτέχνες, μουσικούς, σκηνοθέτες, και συγγραφείς σε όλον τον κόσμο, μεταξύ των οποίων ο Haruki Murakami και η Jeanette Winterson. Η Λάικα καταλαμβάνει πολύ σημαντική θέση στην ποπ κουλτούρα και στη συλλογική μνήμη, και δεν σταματά να μας φέρνει αντιμέτωπους με τα εξαιρετικά δύσκολα (αλλά απόλυτα καίρια) ηθικά ερωτήματα: μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος για να πετύχει αυτά που επιδιώκει; Τι αξία έχει η ζωή ενός μη ανθρώπινου ζώου; Ποιος έχει το δικαίωμα να την καθορίσει; Γιατί η θυσία της Λάικα έχει διαφορετική σημασία από την καθημερινή θυσία τόσων χιλιάδων ζώων που ζουν σε φριχτές συνθήκες για την κατανάλωση του κρέατός τους ή τη χρήση του δέρματος και της γούνας τους; Και τέλος, πόσο αλλάζει με τον καιρό η αντίληψη των ανθρώπων σε σχέση με την αξία της ζωής των ζώων; Αλλάζει πραγματικά ή στα λόγια; Συνολικά ή επιλεκτικά; Μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να δικαιολογούμε τα μέσα που χρησιμοποιούμε με την επίφαση του σκοπού που υπηρετούν;

Επίλογος με τη βοήθεια του Ναζίμ Χικμέτ

Ως φιλόζωο άτομο που ακόμα ζει με σοβαρά κατάλοιπα σπισισμού κι ενίοτε τρώει κοτόπουλο, δεν έχω το δικαίωμα να θέσω κανόνες και αξιώματα. Το μόνο που μπορώ να κάνω, με τη Ρωσίδα Λάικα στο μυαλό, αλλά και με τους Αμερικανούς αφανείς ήρωες Albert I και II, είναι να παραθέσω τα λόγια του Τούρκου ποιητή και δραματουργού Ναζίμ Χικμέτ (που μπορεί κανείς να ακούσει και μελοποιημένα στο τραγούδι “Μικρόκοσμος” του Θάνου Μικρούτσικου, ερμηνευμένο μαγικά από την Μαρία Δημητριάδη):

“Και να, τι θέλω τώρα να σας πω
Μες στις Ινδίες, μέσα στην πόλη της Καλκούτας,
φράξαν το δρόμο σ’ έναν άνθρωπο.
Αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο εκεί που εβάδιζε.
Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχουμαι
να υψώσω το κεφάλι στ’ αστροφώτιστα διαστήματα.
Θα πείτε, τ’ άστρα είναι μακριά
κι η γη μας τόση δα μικρή.

Ε, το λοιπόν, ό,τι και να είναι τ’ άστρα,
εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω.
Για μένα, το λοιπόν, το πιο εκπληκτικό,
πιο επιβλητικό, πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο,
είναι ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει,
είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε.”

Όπου άνθρωπος, πείτε αδύναμος, πείτε Albert, πείτε Λάικα.

Με πληροφορίες από Smithsonian Magazine