Μία από τις πιο συγκινητικές σκηνές της Οδύσσειας, που συμβολίζει την πίστη, την αφοσίωση και την ανιδιοτελή αγάπη που χαρίζουν οι σκύλοι στους ανθρώπους είναι αυτή της αναγνώρισης του ομηρικού ήρωα από τον Άργο.

Στη Ραψωδία Ρ (στ. 290-327), ο Οδυσσέας, επιστρέφοντας μετά από χρόνια στην Ιθάκη μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, βρίσκει τον αγαπημένο του σκύλο σε κακή κατάσταση, γεμάτο ψύλλους και εξασθενημένο από τα χρόνια και την παραμέληση των ανθρώπων που παλατιού. Παρόλο που ο σκύλος είναι αδύναμος και σχεδόν ετοιμοθάνατος, μόλις αντιλαμβάνεται τον Οδυσσέα, κουνάει την ουρά του και χαμηλώνει τα αυτιά του, ως ένδειξη αναγνώρισης του ανθρώπου που τον μεγάλωσε. Ο Οδυσσέας, για να μην προδοθεί η ταυτότητά του, δεν αντιδρά ανοιχτά, αλλά σκουπίζει ένα δάκρυ από τα μάτια του. Καθώς προχωρά στο εσωτερικό του ανακτόρου, ο Άργος αφήνει την τελευταία του πνοή, σαν να κρατιόταν στη ζωή μόνο και μόνο για να δει αυτήν την επιστροφή.

Το επεισόδιο αποτυπώνει το ιδιαίτερο δέσιμο ανάμεσα στον σκύλο και τον άνθρωπο που παραμένει αναλλοίωτο μέσα στους αιώνες, «μιλώντας» στην καρδιά όσων θαυμάζουν και αγαπούν τους σκύλους για τον δοτικό τους χαρακτήρα και τον συναισθηματικό πλούτο που προσθέτουν στη ζωή τους.

Το «κύκλωμα» της αγάπης

Αυτή η αφοσίωση που αποτυπώνεται με πολλά παραδείγματα στην αρχαία ελληνική γραμματεία και τις μυθολογίες άλλων πολιτισμών ανά την υφήλιο έχει τις ρίζες της ακόμα παλαιότερα, στην εποχή που οι πρόγονοι των σημερινών σκύλων άρχισαν να συνυπάρχουν με ανθρώπους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Βιολογικοί και εξελικτικοί παράγοντες έφεραν το είδος μας κοντά με το δικό τους και η σύγχρονη επιστήμη έχει τεκμηριώσει αυτό το μοναδικό δέσιμο με πολλές μελέτες.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι, όταν ένας σκύλος κοιτάζει στα μάτια τον κηδεμόνα του για αρκετή ώρα, και στα δύο μέρη προκαλείται σημαντική αύξηση των επιπέδων της οξυτοκίνης, γνωστής και ως ”ορμόνη της αγάπης”, που είναι υπεύθυνη για την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών και των συναισθηματικών σχέσεων. Επίσης έχει παρατηρηθεί πως, όταν οι σκύλοι μυρίζουν οξυτοκίνη (όπως αυτή που εκκρίνεται από τους ανθρώπους), τα επίπεδα της ορμόνης αυξάνονται ακόμα περισσότερο.

Πρόκειται για ένα «κύκλωμα θετικών συναισθημάτων» ανάμεσα στα δύο είδη που σφυρηλατεί μια σχέση ζωής, μια διεργασία που γνωρίζουν εμπειρικά όσοι έχουν την τύχη να έχουν έναν σκύλο στη ζωή τους.

Η αφοσίωση και η αγάπη των σκύλων είναι δεδομένη για τους κηδεμόνες τους, αφού πρόκειται για κάτι που βιώνουν καθημερινά. Πολλοί όμως ίσως να αναρωτιούνται εάν ο τετράποδος φίλος τους θα συνεχίσει να τους θυμάται αν αναγκαστούν να μείνουν μακριά του για ένα διάστημα – μικρότερο σίγουρα από τη ομηρική αφήγηση που έτσι κι αλλιώς επιστρατεύει την ποιητική αδεία για την αποτύπωση μιας εικόνας.

Πώς λειτουργεί η μνήμη των σκύλων

Για να ρίξουμε φως σε αυτό το ερώτημα, ας δούμε πώς λειτουργεί η μνήμη των σκύλων. Ερευνητές έχουν διαπιστώσει πώς οι σκύλοι έχουν εντυπωσιακές ικανότητες ανάκλησης πληροφοριών και πως μπορεί ακόμα να χρησιμοποιούν ένα είδος μνήμης που στο παρελθόν θεωρούνταν «μοναδικά ανθρώπινο» χαρακτηριστικό, αφού φέρεται να απαιτεί αυτοεπίγνωση. Πρόκειται για τη λεγόμενη επεισοδιακή μνήμη, που αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να ανακαλεί καθημερινές εμπειρίες και γεγονότα που έχουν αποθηκευτεί στο μυαλό του χωρίς συνειδητή προσπάθεια απομνημόνευσης. Αυτή διαφοροποιείται από τη σημασιολογική μνήμη, η οποία αφορά πληροφορίες που έχουν μελετηθεί ή απομνημονευτεί συνειδητά (π.χ. λεκτικές εντολές).

Πολλά είδη στο ζωικό βασίλειο έχουν εξαιρετική σημασιολογική μνήμη. Ειδικότερα στους σκύλους χρησιμεύει για να αποθηκεύσουν πληροφορίες σχετικά με αντικείμενα, λέξεις, ή γεγονότα που δεν σχετίζονται άμεσα με τα προσωπικά τους βιώματα. Για παράδειγμα, η σημασιολογική μνήμη ενός σκύλου μπορεί να περιλαμβάνει την αναγνώριση της λέξης «κάτσε» ή «βόλτα». Ο σκύλος δεν χρειάζεται να θυμάται το συγκεκριμένο γεγονός στο οποίο έμαθε αυτές τις λέξεις ή τις εντολές, αλλά μπορεί να τις αναγνωρίσει και να τις χρησιμοποιήσει στην καθημερινή του ζωή. Υπάρχουν έρευνες ωστόσο που υποδεικνύουν πως οι σκύλοι μπορεί να διαθέτουν πιο περίπλοκη μνήμη απ’ ό,τι πιστευόταν στο παρελθόν.

Μας βλέπουν οι σκύλοι σα να είμαστε γονείς τους; Τι λέει η επιστήμη

Οι σκύλοι συνυπάρχουν με τους ανθρώπους εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Το 2016, ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής την ψυχολόγο Claudia Fugazza του Etövös Loránd University επιστράτευσε τη μέθοδο «Do as I Do» («Κάνε ό,τι κάνω»), που βασίζεται στην ικανότητα των σκύλων να μιμούνται ανθρώπινες ενέργειες, προκειμένου να εντοπίσει ενδείξεις τύπου επεισοδιακής μνήμης στο συγκεκριμένο είδος. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι σκύλοι θυμούνταν τις ενέργειες, ακόμη και μετά από μια ώρα μετά την επίδειξή τους από τους κηδεμόνες τους και μάλιστα με ενδιάμεσους περισπασμούς. Το 2019, ερευνητική ομάδα από το Western University του Οντάριο χρησιμοποίησε πειράματα με ερεθίσματα οσμών για να δείξει ότι οι σκύλοι διαθέτουν μια μορφή επεισοδιακής μνήμης, καθώς μπορούν να θυμούνται «τι», «πού» και «πότε» συνέβη ένα συγκεκριμένο γεγονός. Αξίζει να σημειωθεί πάντως η έρευνα δεν αποσαφήνισε αν οι τρεις αυτές συνιστώσες της μνήμης είναι ενσωματωμένες σε μια ενιαία μνήμη ή αν ανακαλούνται ξεχωριστά.

Αν και η επιστήμη ακόμα δεν έχει κατασταλάξει σχετικά με τις ακριβείς διεργασίες της σκυλίσιας μνήμης και το βάθος που μπορεί να διαθέτει, ειδικά σε ότι αφορά την αναγνώριση αγαπημένων προσώπων, η μεγάλη πλειοψηφία των ειδικών φαίνεται να συμφωνεί πως οι σκύλοι διαθέτουν την ικανότητα να θυμούνται τα αγαπημένα τους πρόσωπα, ακόμα και μετά από μακρόχρονη απουσία. Οι χνουδωτοί μας φίλοι έχουν την ικανότητα να συσχετίζουν το πρόσωπο, τη μυρωδιά και τη φωνή μας με συναισθήματα τρυφερότητας, ασφάλειας και ευτυχίας, και αυτή η συνειρμική μνήμη είναι η μοναδική εγγύηση που χρειαζόμαστε ότι δεν θα μας ξεχάσουν τόσο εύκολα αν αναγκαστούμε να τους αποχωριστούμε για λίγο.