Οι νυχτοπεταλούδες που φλερτάρουν με τη λάμπα κινδυνεύοντας να πεθάνουν, έχουν αποτελέσει τη βάση πολλών ποιητικών μεταφορών (όπως και ο Ίκαρος που πέταξε πολύ κοντά στον ήλιο). Πρόκειται για μια εικόνα γνωστή σε όλους μας, και χαρακτηριστική ιδίως για τις τεμπέλικες νύχτες του καλοκαιριού.

Στην πραγματικότητα, το πέταγμα γύρω από τεχνητές πηγές φωτός μπορεί να οδηγήσει τα έντομα να παγιδευτούν και να αποτελέσουν βορά για θηρευτές όπως είναι οι αράχνες, τα σκαθάρια, και οι νυχτερίδες. Μάλιστα, το τεχνητό φως μοιάζει να σαγηνεύει τόσο τα έντομα, που πολλές φορές ξεχνούν να φάνε και να αναπαραχθούν, όπως εξηγεί η Avalon Owens, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Φαίνεται ότι τα τεχνητά φώτα συμβάλλουν στη μείωση των πληθυσμών εντόμων παγκοσμίως. Γιατί, λοιπόν, ελκύονται τόσο τα έντομα από τα τεχνητά φώτα;

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες που επιχειρούν να δώσουν μια απάντηση σε αυτό το αίνιγμα. Μία από αυτές αποδίδει το φαινόμενο στην ομοιότητα των τεχνητών φωτών με το φεγγάρι, το οποίο φαίνεται να χρησιμοποιούν οι νυχτοπεταλούδες για να προσανατολιστούν. Μία άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι τα έντομα μπορεί να προσπαθούν να ξεφύγουν ακολουθώντας το φως, ή να αναζητούν το σκοτάδι. Όπως εξηγεί η Owens, μια οφθαλμαπάτη καθιστά τις παρυφές ενός φωτισμένου χώρου πιο σκοτεινές από το υπόλοιπο σκοτάδι που επικρατεί ολόγυρα.

Ο Philip S. Callahan, το 1965, υπέθεσε ότι τα φώτα μπορεί να μιμούνται με κάποιον τρόπο την επίδραση των φερομονών ζευγαρώματος. Όπως σχολιάζει ο μεταδιδακτορικός ερευνητής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Φλόριντα, Yash Sondhi: “Αυτή ήταν μια ακραία θεωρία! Αλλά εκείνη την εποχή, καμία θεωρία δεν βασιζόταν σε αποδείξεις”.

Είναι πιθανό τα έντομα να πετούν κοντά στα τεχνητά φώτα λόγω της διαστρέβλωσης παλαιότερων εξελικτικών αποκρίσεων. Κατά την Owens: “Για τη μεγάλη πλειοψηφία της εξελικτικής ιστορίας, η νύχτα ήταν σχεδόν εντελώς σκοτεινή”. Είναι δύσκολο να παρατηρήσει κανείς έντομα που πετούν, και αυτό δυσχεραίνει την διαδικασία ελέγχου συγκεκριμένων υποθέσεων.

Σήμερα, οι νέες τεχνολογίες μας δίνουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε αυτές τις θεωρίες πιο διεξοδικά και στην πράξη. Το 2024 δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature Communications μια έρευνα στην οποία συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Sondhi, και ο μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Κολλέγιο Imperial του Λονδίνου, Samuel Fabian. Στα πλαίσια της έρευνας, βιντεοσκοπήθηκαν με κάμερα υψηλής ταχύτητας νυχτοπεταλούδες, λιβελούλες, και άλλα έντομα. Οι ερευνητές παρατήρησαν κάτι απρόσμενο: οι νυχτοπεταλούδες και οι λιβελούλες πετούσαν, όσο ήταν δυνατό, με την πλάτη γυρισμένη στην πηγή του τεχνητού φωτός, κι επίσης γυρνούσαν ανάποδα (από πάνω, κάτω).

Η ερευνητική ομάδα συγκέντρωσε 477 βίντεο από 10 ομάδες εντόμων, και χρησιμοποίησε τεχνολογικά εργαλεία για να παρακολουθήσει τα μονοπάτια πτήσης που ακολουθούσαν. Αυτό που προέκυψε, ήταν ότι τα έντομα όλων των ομάδων που παρατηρήθηκαν, γυρνούσαν ανάποδα όταν άναβε κάποιο τεχνητό φως στον χώρο.

Οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν στην εξής θεωρία: κάποια έντομα ενδέχεται να πετούν προς το φως για να προσανατολιστούν στον χώρο. Συνήθως, το φως σημαίνει πάνω, και το σκοτάδι σημαίνει κάτω. Όπως επισήμανε η Owens, η οποία δεν συμμετείχε στην έρευνα: “Είναι δύσκολο γι’ αυτά να χρησιμοποιήσουν τη βαρύτητα για να καταλάβουν πού βρίσκεται το σώμα τους, γιατί πρακτικά απλά κολυμπούν στον αέρα”. Αυτό σημαίνει ότι, με τα τεχνητά φώτα, το φωτισμένο μισό του κόσμου δεν βρίσκεται εκεί που έχουν μάθει τα έντομα ότι θα έπρεπε να βρίσκεται.

Το πείραμα της ερευνητικής ομάδας του Sondhi μπορεί να εξηγεί τον λόγο που τα έντομα παραμένουν κοντά στις πηγές φωτός όταν τις εντοπίζουν, αλλά δεν εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο κάποια έντομα εντοπίζουν τα φώτα όταν διανύουν μεγάλες αποστάσεις, ή τον λόγο που κάποια παγιδεύονται ενώ άλλα όχι.

Υπάρχει περίπτωση τα ευρήματα της ομάδας να υποστηρίζουν την ιδέα ότι τα φώτα που κοιτούν προς τα πάνω πρέπει να αποφεύγονται καθώς βλάπτουν τα έντομα, τα οποία γυρνούν ανάποδα και κινδυνεύουν να συγκρουστούν σε διάφορες επιφάνειες. Η Owens εξηγεί ότι κάτι τέτοιο δεν είχε παρατηρηθεί στο παρελθόν. Συνιστάται να μειώσουμε, όσο γίνεται, τη χρήση τεχνητών φωτών, να τα κατευθύνουμε προς τα κάτω και όχι προς τα πάνω, και να σβήνουμε τα φώτα εξωτερικού χώρου. Ακόμα, είναι προτιμότερη η χρήση φωτών που είναι πιο κόκκινα απ’ ότι μπλε, λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τα έντομα.