“Ένας σωρός από όργανα χωρίς τη σπίθα του εαυτού από έναν εγκέφαλο ή τη διοχέτευση του αίματος από μία καρδιά. Ο δίσκος ενός κρεοπώλη για το Κυριακάτικο γεύμα. Τώρα, ποιος θα ήθελε να επανασυναρμολογήσει τα όργανα; Και ποιος μπορεί να ξεχωρίσει τον άνθρωπο από το ζώο; Αν υπάρχει διαφορά. Ελάτε! Κάνατε παζλ ως παιδιά, δεν κάνατε;”

Η ταινία “Poor Things” του Γιώργου Λάνθιμου βρίσκεται ακόμα στην αρχή της όταν, σε μια σκηνή που διαδραματίζεται σε ένα αμφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής, ο καλυμμένος με αίματα Φρανκεσταϊνικός επιστήμονας – και ταυτόχρονα ο ίδιος ένα παζλ-τέρας που θυμίζει δημιούργημα της Μέρι Σέλεϊ – Godwin Baxter, απευθύνει τα παραπάνω λόγια στους μαθητές του.

Τα ζώα στις ταινίες του Λάνθιμου

Το ερώτημα προκύπτει ξανά και ξανά σε όλες τις ταινίες του Λάνθιμου: Τι δουλειά έχουν σ’ αυτές τα ζώα, που συχνά εμφανίζονται στο background της πλοκής, χωρίς να μιλούν ή να αντιδρούν, χωρίς να απευθύνεται κανείς σ’ αυτά; Είναι απλώς αισθητικές πινελιές-κομπάρσοι που προσθέτουν στο “περίεργο” των σουρεαλιστικών κόσμων του σκηνοθέτη; Αποτελούν αλληγορίες για την καταπίεση, την κακοποίηση, την αποξένωση, και την ανισότητα; Ή μήπως τα ζώα είναι εμείς; Πραγματικά, ποιος μπορεί να μας ξεχωρίσει;

Υπάρχουν πολλές, διαφορετικές ερμηνείες για τον ρόλο των ζώων στις ταινίες – αλλά και στις φωτογραφίσεις – του Λάνθιμου. Για πολλούς, η γάτα που σκοτώνουν τα εγκλωβισμένα απ’ τους γονείς τους παιδιά στον “Κυνόδοντα”, αποτελεί έναν αποδιοπομπαίο τράγο που συμβολίζει τον δαιμονοποιημένο “έξω κόσμο” που απειλεί να παρεισφρήσει στο υπερπροστατευμένο, αιμομικτικό οικογενειακό περιβάλλον (Galt 2017). Η γάτα είναι “ο άλλος” που, ανοίγοντας μια πύλη σε ό,τι υπάρχει εκεί έξω, απειλεί να μολύνει τις συνήθειες και τις αντιλήψεις που επικρατούν στο δυστοπικά αποστειρωμένο περιβάλλον του σπιτιού-φυλακής.

Ο “Αστακός” είναι μια ιστορία μεταμορφώσεων – στα χνάρια του Κάφκα και του ήρωά του Gregor Samsa που μεταμορφώνεται σε παρία-κατσαρίδα που προκαλεί αηδία στους γύρω του, ή ακόμα, κλείνοντας το μάτι στις “Μεταμορφώσεις” του Οβίδιου. Άνθρωποι μαζεύονται σε ένα ξενοδοχείο με σκοπό να βρουν το ταίρι τους μέσα σε διάστημα 45 ημερών. Αν δεν τα καταφέρουν, μεταμορφώνονται μέσω ιατρικών διαδικασιών που παραμένουν κρυφές στο ζώο της επιλογής τους, χάνοντας ουσιαστικά την ανθρώπινη υπόστασή τους. Σύμφωνα με τη Rosalind Galt, πρόκειται για μια ταινία που αναδεικνύει τα αδιέξοδα στα οποία οδηγεί η προσκόλληση σε άκαμπτους κανόνες και δίπολα: άνθρωπος-ζώο, ζευγαρωμένος-μόνος, ετεροφυλόφιλος-ομοφυλόφιλος (ταυτότητες που υφίστανται στην ταινία, ενώ οι αναφορές στην αμφιφυλοφιλία την παρουσιάζουν ως αδύνατη, ασύμβατη με την πραγματικότητα), πολίτης-απόκληρος.

Ο πρωταγωνιστής παίρνει μαζί του στο ξενοδοχείο τον σκύλο του, ο οποίος ήταν κάποτε ο αδερφός του. Η υποκειμενικότητά του όμως δεν αμφισβητείται – τόσο ο πρωταγωνιστής όσο κι εμείς εξακολουθούμε να τον αντιλαμβανόμαστε ως αδελφό του, ο οποίος συχνά βρίσκεται εκτός πλάνου (αθέατος, μη-ανθρώπινος), ενώ ταυτόχρονα ακούγονται τα παράπονα και τα κλάματά του (έχει στερηθεί τη μιλιά – και κατ’ επέκταση την ανθρώπινη υπόσταση – αλλά συνεχίζει να προσπαθεί να ακουστεί, ακόμα και έξω από τα περιθώρια του ανθρώπινου και του “πολιτισμένου”). Στον “Αστακό” βλέπουμε, ακόμα, εξωτικά ζώα όπως καμήλες, παγώνια και φλαμίνγκο, να περιφέρονται στο background, τραβώντας την προσοχή μας από τους ανθρώπους-πρωταγωνιστές χωρίς, πολλές φορές, να αλληλεπιδρούν μαζί τους.

Οικονομική κρίση και ανθρώπινη (ή μη) υπόσταση

Για την Anat Pick, τα ζώα στον κινηματογράφο – και η αντιπαραβολή τους με τους ανθρώπους – ενσαρκώνουν την απόλυτη αλληγορία της εξουσίας που διέπει και καθορίζει πλήρως όλες τις σχέσεις που αναπτύσσονται σε μια κοινωνία. Η ανθρώπινη εξουσία πάνω στα ζώα εκτείνεται από τη ζωή μέχρι τον θάνατο – όπως και κάθε θεσμική εξουσία μπορεί να καταδικάσει τους αδύναμους, τους περίεργους, τους διαφορετικούς, τους “αλλους” στην ανυπαρξία και στη σιωπή. Τα ζώα στις ταινίες του Λάνθιμου, μπορεί να υποστηρίξει κανείς, εκπροσωπούν αυτούς που δεν έχουν ταυτότητα, αυτούς που η κοινωνία αποβάλλει διά της βίας: συνεχίζουν να υπάρχουν και να είναι παρόντες, αλλά πάντα στα περιθώρια, καταδικασμένοι σε ένα είδος “γυμνής ζωής”. Για πολλές/ούς θεωρητικούς, πρόκειται για μια μεταφορά για την απογύμνωση των οικονομικά κατεστραμμένων Ευρωπαϊκών χωρών από κάθε μορφή αυτενέργειας, από τις κυρίαρχες οικονομικά χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Οι ταινίες του λεγόμενου “Ελληνικού Νέου Κύματος” στο οποίο ανήκει και ο Λάνθιμος, έχουν αναλυθεί πολλές φορές υπό το πρίσμα της οικονομικής κρίσης του 2008 και των σχέσεων ελέγχου και υποτέλειας που δημιουργήθηκαν μεταξύ κρατών, αλλά και συχνά εντός του ίδιου κράτους που λειτουργεί ως φορέας βιοπολιτικού ελέγχου. Με πιο απλά λόγια, όπως οι δομές εξουσίας κρατών και άλλων υπερδυνάμεων ελέγχουν τις σχέσεις και τα χαρακτηριστικά των πληθυσμών, κατατάσσοντάς τα σε αποδεκτά και μη (ντόπιος-ξένος, ομόθρησκος-αλλόθρησκος, εργατικός-τεμπέλης, υγιής-ασθενής) και τιμωρώντας – άμεσα ή έμμεσα – όσους αποκλίνουν, έτσι και στον “Κυνόδοντα” ελέγχονται και πειθαρχούνται η γλώσσα, το σώμα, οι σχέσεις, η σεξουαλικότητα, και τα σύνορα (του σπιτιού).

Όπως πολύ εύστοχα αναλύει, άλλωστε, ο Peter Bratsis, τα αρχικά PIIGS των υπερχρεωμένων περιφερειακών Ευρωπαϊκών κρατών της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα (Portugal, Ireland, Italy, Greece, Spain) χρησιμοποιήθηκαν εκτεταμένα ως μεταφορά για τους κατοίκους αυτών των χωρών, οι οποίοι ουκ ολίγες φορές παρομοιάστηκαν με γουρούνια που “δεν μπορούν να ελέγξουν τις ορμές τους”. Οι γελοιογραφίες στον βορειοευρωπαϊκό – κυρίως κίτρινο – τύπο της προηγούμενης δεκαετίας ήταν γεμάτες γουρούνια: λαίμαργα, άπληστα, διεφθαρμένα, τεμπέλικα ζώα που δεν αξίζουν να απολαμβάνουν τα δικαιώματα της Ευρωπαϊκής δημοκρατίας.

Τα υβρίδια του “Poor Things”

Για να επιστρέψουμε στην ταινία-φαινόμενο των ημερών, η Sonia Rao γράφει στη Washington Post για το πηγαίο “ζωώδες ένστικτο” του χαρακτήρα της Bella στο “Poor Things”. Στην τελευταία ταινία του Λάνθιμου που βραβεύτηκε με δύο χρυσές σφαίρες (Καλύτερης Ταινίας και Α’ Γυναικείου Ρόλου), ταξιδεύουμε σε μια steampunk Βικτωριανή και συνάμα φουτουριστική Ευρώπη, ακολουθώντας τη Bella, μια γυναίκα που αναγεννιέται μετά την αυτοκτονία της, αφού ο επιστήμονας Godwin Baxter της μεταμοσχεύει τον εγκέφαλο του εμβρύου που κυοφορούσε. Ακολουθούμε τη Bella στο ταξίδι της προς την αυτοπραγμάτωση και την ανεξαρτησία, ως μια ενήλικη γυναίκα με μυαλό μωρού, που καλείται να επανανακαλύψει τον κόσμο από το μηδέν.

Η Bella έχει πράγματι κάτι ζωώδες, κάτι πρωτόγονο, μια άγνοια για τις κοινωνικές νόρμες και μια σεξουαλική ορμή που την ενδυναμώνει. Ζει μέσα και έξω από την παραμυθένια Ευρώπη των ονείρων που δημιουργεί ο Λάνθιμος. Είναι άνθρωπος-τουρίστρια: φτιάχνει τους δικούς της κανόνες και αδιαφορεί για τις κοινωνικές προσταγές που δεν την πείθουν. Απελευθερώνεται από την πατριαρχική καταπίεση αψηφώντας “what is done in polite society”. Η Emma Stone δίνει μια συγκλονιστική ερμηνεία που μας σαγηνεύει και μας κάνει να ταυτιζόμαστε μαζί της όταν αναρωτιέται: γιατί κάποιοι έχουν τόσα λεφτά ενώ άλλοι πεινάνε; Γιατί είναι εντάξει αυτό; Μια σκέψη τόσο απλοϊκή και παιδική που, ως τέτοια, έχουμε μάθει να τη βάζουμε στο mute από μικρή ηλικία, παρότι θα έπρεπε να είναι θεμελιώδης και αυταπόδεικτη. Η Bella Baxter είναι ένα υβρίδιο, ένας όχι-ακριβώς-άνθρωπος, ίσως ένα ζώο. Και ως τέτοιο, καταφέρνει να ζήσει πολύ πιο έντονα και αληθινά απ’ όσο θα μπορούσε να ονειρευτεί ο καθένας από εμάς.

Το “Poor Things”, λοιπόν, είναι γεμάτο υβρίδια: μια πάπια-κατσίκα, ένας σκύλος-χήνα, ένα γουρούνι-κοτόπουλο που κυκλοφορούν στην έπαυλη του δημιουργού Baxter, τρώνε από το χέρι της Bella, αλλά δεν εξυπηρετούν κάποιον άλλο σκοπό. Δεν μιλούν, δεν αντιστέκονται, απλά είναι: ένα δείγμα της απολυτότητας της εξουσίας του επιστήμονα, που κάνει στην κυριολεξία ό,τι θέλει, κόβοντας και ράβοντας όργανα, σώματα και κεφάλια, τόσο ζώων όσο και ανθρώπων.

Ως τώρα δεν έχω συναντήσει καμία ανάλυση σχετικά με τη θέση και τη σημασία της ύπαρξης των ζώων στο “Poor Things”. Η πρώτη μου παρατήρηση είχε να κάνει με την περιφερειακότητά τους, τη σιωπή τους, και την έλλειψη εμπρόθετης δράσης τους. Η αρχική μου σκέψη, προσπαθώντας να ερμηνεύσω τον ρόλο τους στην ταινία, ήταν να τα θεωρήσω κομπάρσους, αισθητικά props που προσέθεταν στον σουρεαλισμό του Λανθιμικού σύμπαντος. Διαβάζοντας τις παραπάνω αναλύσεις για τις υπόλοιπες ταινίες του Λάνθιμου, όμως, παρατήρησα ένα μοτίβο, μία συνέχεια.

Τα ζώα βρίσκονται στο πλάνο για να υπογραμμίσουν την άκριτη, πειραματική, σχεδόν παιχνιδιάρικη και απόλυτη εξουσία του επιστήμονα-δημιουργού. Παίζει με όργανα ανθρώπων και ζώων σα να είναι κομμάτια από παζλ. Είναι ένας τρυφερός πατέρας για τη Bella, και φαίνεται να έχει τις καλύτερες προθέσεις επαναφέροντάς τη στη ζωή. Παρόλα αυτά, είναι δική του πρωτοβουλία να το κάνει, παρότι η ίδια έχει ήδη επιλέξει τον θάνατο. Ο πατέρας, ο επιστήμονας, έχει δικαιώματα ζωής και θανάτου. Αγαπά πραγματικά τη Bella, αλλά δυσκολεύεται να αποδεχτεί ότι η ίδια θέλει να φύγει από το σπίτι του και να γνωρίσει τον κόσμο.

Αυτό που καθιστά τη Bella διαφορετική από τα υπόλοιπα ζώα-υβρίδια είναι ότι μπορεί να μιλήσει, μπορεί να διεκδικήσει την ελευθερία της. Μπορεί να διαβάσει φιλοσοφία και λογοτεχνία, μπορεί να διαμορφώσει πολιτική συνείδηση. Τα ζώα στο “Poor Things”, ως προέκταση των ζώων στον “Αστακό”, ακούγονται αλλά δεν βγάζουν νόημα, τουλάχιστον στα δικά μας αυτιά. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν πράγματα να πουν.

Η Bella, όπως και τα “κατοικίδια” με τα οποία συμβιώνει στο σπίτι του επιστήμονα-πατέρα της, είναι μια χίμαιρα. Δεν είναι ένα πράγμα, είναι πολλά, είναι τα πάντα. Βγαίνει εκτός των ορίων της ηλικίας, του φύλου, της οικονομικής τάξης, της ζωής και του θανάτου, και διεκδικεί για την εαυτή της την απόλαυση, την ηδονή, και την ελευθερία. Σε έναν κόσμο όπου, ακόμα και σήμερα, πολλοί ζητούν από γυναίκες, μετανάστες, και λοιπούς παρίες να υποταχθούν, να σιωπήσουν, να μην απαιτούν πολλά-πολλά, ο Γιώργος Λάνθιμος κι η Emma Stone απαντούν με ένα παραμύθι στο οποίο οι αντιδράσεις απέναντι σε μια γυναίκα που προσπαθεί να χειραφετηθεί είναι περιορισμένες. Ο δρόμος έχει ανοίξει, και τίποτα δεν την σταματά.

Να έρθει και των ζώων η σειρά.