Οι άνθρωποι γνωρίζουμε από διακρίσεις – κάποιες πληθυσμιακές ομάδες, δυστυχώς, πολύ καλύτερα από άλλες.

Η ζωή αμέτρητων ανθρώπων σε όλες τις κοινωνίες καταστρέφεται καθημερινά λόγω των διακρίσεων που υφίστανται βάσει του χρώματος του δέρματός τους, του φύλου, της αναπηρίας, της θρησκείας, ή του σεξουαλικού τους προσανατολισμού. Όσοι έχουν την ατυχία να γεννιούνται με χαρακτηριστικά που δεν τους καθιστούν προνομιούχους στις σχέσεις εξουσίας που διέπουν τις κοινωνίες μας, χρειάζεται να παλέψουν πολύ περισσότερο για να επιτύχουν όσα χαρίζονται απλόχερα σε άλλους.

Οι περισσότεροι απεχθανόμαστε την έννοια της ανισότητας – κυρίως όταν εμείς βρισκόμαστε στη “λάθος” μεριά της ζυγαριάς. Παρόλα αυτά, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι αναπόφευκτα μεγαλώνουμε περιτριγυρισμένοι από προκαταλήψεις απέναντι σε όσους είναι διαφορετικοί από εμάς. Δεν αρκεί να ξεκαθαρίσουμε στους συνομιλητές μας ότι “δεν είμαστε ρατσιστές αλλά…” για να αποποιηθούμε των ευθυνών μας. Χρειάζεται ασταμάτητη, συνειδητή προσπάθεια για να αποδομήσουμε και να ξεπεράσουμε διάφορες αντιλήψεις με τις οποίες έχουμε γαλουχηθεί.

Τι συμβαίνει, όμως, με τα ζώα;

Τα ζώα παραμένουν ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Βγάζει νόημα: δεν μπορούν να μιλήσουν, να οργανωθούν, να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Γιατί η κατοχύρωση των δικαιωμάτων δεν αποτελεί τη φυσική, αναίμακτη εξέλιξη των κοινωνιών, αλλά πάντα, ανεξαιρέτως, είναι το αποτέλεσμα μακρόχρονης, στοχευμένης αντίστασης σε ένα καταπιεστικό status quo. Είναι η δουλειά μας να μιλήσουμε για τα δικαιώματα των ζώων – όχι μόνο πατερναλιστικά και απλώς επειδή τα ίδια δεν μπορούν, αλλά κυρίως γιατί εμείς, ως ανθρωπότητα, ευθυνόμαστε για την κατάφωρη καταπάτησή τους.

Ασκούμε διάκριση σε κάποιον όταν του δίνουμε αδικαιολόγητα λιγότερη ηθική αξία από τους υπόλοιπους. Όταν, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουμε ένα ομοφυλόφιλο άτομο ως χρήζον λιγότερο ηθικής αντιμετώπισης από ένα ετεροφυλόφιλο, το άτομο αυτό υφίσταται διάκριση. Ο σπισισμός (απόδοση του αγγλ. όρου speciesism, από τον όρο species: είδος) είναι μία μορφή διάκρισης βάσει είδους, όπως ο ρατσισμός αποτελεί μορφή διάκρισης βάσει φυλής, και ο σεξισμός βάσει φύλου.

Όταν θεωρούμε ότι κάποιος ή κάτι αξίζει ηθική μεταχείριση, αυτό σημαίνει ότι λαμβάνουμε υπόψη το πώς θα επηρεαστεί από τις πράξεις και τις παραλείψεις μας, από τις συμπεριφορές και τις αποφάσεις μας. Ηθική “σημασία” δεν δίνουμε μόνο σε έμβια όντα, αλλά και σε ολόκληρα είδη ή οικοσυστήματα.

Ο σπισισμός, λοιπόν, είναι μια έννοια της εφαρμοσμένης ηθικής και της φιλοσοφίας των δικαιωμάτων των ζώων, η οποία περιγράφει “την πρακτική της αντιμετώπισης μελών ενός είδους ως ηθικά πιο σημαντικών από μέλη άλλων ειδών, καθώς και την πεποίθηση ότι αυτή η πρακτική είναι δικαιολογημένη” (Brittanica). Ο όρος speciesism χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Άγγλο φιλόσοφο Richard Ryder τη δεκαετία του 1970, και έγινε ευρέως γνωστός από τον Αυστραλιανό φιλόσοφο Peter Singer.

Με πιο απλά λόγια, κατηγορούμε διάφορες κοινωνίες (και πολύ καλά κάνουμε) για την πρακτική τους να τρώνε σκύλους ή γάτες, ενώ εμείς τρώμε, χωρίς καμία τύψη, αγελάδες, γουρούνια και πτηνά. Το γεγονός ότι αντιμετωπίζουμε τα ζώα συντροφιάς με διαφορετικά ηθικά κριτήρια από τα ζώα παραγωγής, αποτελεί αποτέλεσμα του σπισιστικού τρόπου σκέψης που διέπει την κοινωνία μας. Όσοι διαφωνούν με τον σπισισμό, υποστηρίζουν ότι δεν θα έπρεπε να γίνονται διακρίσεις μεταξύ διαφορετικών ειδών ζώων, καθώς η αξιοπρέπεια, η αυτοδιάθεση, και η ζωή κάθε πλάσματος έχουν την ίδια αξία.

Όσοι αντιμετωπίζουν διακρίσεις, συχνά πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης. Όπως αναφέρεται στο animal-ethics.org, είναι δυνατό να ασκούμε διάκριση σε κάποιον ενώ του φερόμαστε καλά. Παρόλα αυτά, εξακολουθεί να αποτελεί διάκριση το να φερόμαστε σε κάποιον λιγότερο καλά απ’ ότι φερόμαστε στους άλλους, βάσει αυθαίρετων – και, συνεπώς, άδικων – κριτηρίων, όπως είναι το φύλο ή το χρώμα του δέρματος. Για παράδειγμα, ένας πατέρας μπορεί να λατρεύει την κόρη του και να την έχει στα ώπα-ώπα, ενώ ταυτόχρονα δεν της επιτρέπει να συμμετέχει σε συγκεκριμένες δραστηριότητες λόγω του φύλου της. Όσο καλά και να της φέρεται, κατά τ’ άλλα, ο τρόπος αντιμετώπισής της σε σχέση με τον αδερφό της εξακολουθεί να αποτελεί διάκριση.

Στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες, οι διακρίσεις βάσει είδους θεωρούνται απόλυτα φυσιολογικές. Κάθε κοινωνία αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει διαφορετικά τους σκύλους, τις αγελάδες, ή τα άλογα. Οι περισσότερες κοινωνίες, έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τις διακρίσεις απέναντι σε ζώα ανάλογα με το είδος, και κατ’ επέκταση την εκμετάλλευσή τους ως πόρους με γνώμονα το ανθρώπινο συμφέρον. Χρησιμοποιούμε ζώα διάφορων ειδών για να πάρουμε τροφή και να φτιάξουμε ρούχα, τα βασανίζουμε και τα σκοτώνουμε με σκοπό τη διασκέδαση, ή τα εξαντλούμε αναγκάζοντάς τα να εργάζονται σε άθλιες συνθήκες.

Ο Brent Mishler, συγγραφέας και καθηγητής βιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, αναδεικνύει το εξής παράδοξο: “Οι άνθρωποι σήμερα είναι πολύ συνειδητοποιημένοι σχετικά με το πόσο κακό είναι μία ομάδα ανθρώπων να πιστεύει ότι είναι ανώτερη από κάποια άλλη φυλή, και παρόλα αυτά οι ίδιοι άνθρωποι που είναι προοδευτικοί σχετικά με αυτό, είναι απόλυτα χαρούμενοι όταν λένε ότι ο άνθρωπος είναι επικεφαλής των πάντων, οπότε ο υπόλοιπος κόσμος είναι δικός του για να τον χρησιμοποιεί όπως νομίζει.”

Ας δούμε κάποια βασικά επιχειρήματα υπέρ του σπισισμού, καθώς και τις απαντήσεις των θεωρητικών αντιπάλων του:

– Τα μη ανθρώπινα ζώα είναι κατώτερα από τον άνθρωπο λόγω της αδυναμίας τους να μιλήσουν, της έλλειψης συνείδησης, ή της χαμηλότερης νοημοσύνης τους. Επομένως, τα ζώα δεν έχουν το ίδιο ηθικό status με τους ανθρώπους.

Κανένα ζώο δεν συναινεί στη βλάβη που ενδέχεται να υποστεί. Κάθε ζώο επιδιώκει την επιβίωσή του και την ελαχιστοποίηση του πόνου του. Το επίπεδο της νοημοσύνης ή η χρήση της γλώσσας δεν μπορούν να αποτελέσουν απόλυτα κριτήρια για την απόδοση ηθικής αξίας σε κάποιο ον, καθώς υπάρχουν ζώα με νοημοσύνη εφάμιλλη με αυτή ενός μικρού παιδιού, αλλά και άνθρωποι που δεν χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να επικοινωνήσουν. Ένα γουρούνι μπορεί να έχει σημαντικά υψηλότερη νοημοσύνη από ένα σκύλο, αλλά παρόλα αυτά τρώμε χοιρινό χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε – ένα δικαίωμα που δίνουμε, συνεχώς, αυθαίρετα στους εαυτούς μας.

Επιπλέον, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας και ερευνητής Brian Swartz, η θεωρούμενη υπεροχή κάποιου είδους εξαρτάται από την οπτική γωνία του καθενός: “Οι αετοί έχουν πολύ καλύτερη όραση από τους ανθρώπους, και οι νυχτερίδες είναι πιο ευέλικτες από κάθε μηχανή που έχει φτιάξει άνθρωπος. Η προσαρμογή αφορά το κυρίαρχο περιβάλλον, κάτι που καθιστά δύσκολο να υποστηρίξουμε ότι ολόκληροι οργανισμοί είναι καθολικά και αντικειμενικά ανώτεροι από άλλους. Ο κόσμος αλλάζει συνεχώς, και η τελευταία λέξη είναι ότι είμαστε απλώς… διαφορετικοί. Αυτές οι διαφορές δεν αντιστοιχούν υποχρεωτικά σε υπεροχή. Σχετίζονται με τη βιολογία και τις προεκτάσεις της βιολογίας – τον πολιτισμό – που έχει προσαρμοστεί στο εκάστοτε περιβάλλον”.

– Τα μη ανθρώπινα ζώα είναι κατώτερα από τον άνθρωπο βάσει θρησκευτικών ή ιδεολογικών συστημάτων, ή καθίστανται ως τέτοια βάσει βιολογικών κριτηρίων.

Το γεγονός ότι ανήκουμε σε διαφορετικό είδος από τους ταύρους, τους ελέφαντες, ή τα ποντίκια, δεν επαρκεί για να δικαιολογήσει τις διακρίσεις, καθώς αποτελεί μια τυχαία βιολογική κατάσταση, όπως το αν γεννιόμαστε λευκοί ή μαύροι. Το βιολογικό αυτό γεγονός δεν δικαιολογεί διακρίσεις ως προς την ηθική υπόσταση του ενός ή του άλλου είδους.

Κάθε πολιτισμός και κάθε θρησκεία αντιμετωπίζει διαφορετικά τα ίδια είδη ζώων. Συνεπώς, οι αντιλήψεις που διέπουν κάθε κοινωνία σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή δεν μπορούν να αποτελέσουν καθολικεύσιμο κριτήριο υπέρ του σεβασμού ή της παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων κάποιου πληθυσμού, όπως είναι το δικαίωμα στη ζωή, στην αξιοπρέπεια, και στην αυτοδιάθεση.

– Κάποια είδη ζώων έχουν χαμηλότερη ηθική αξία από κάποια άλλα, επομένως χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης. Η εκμετάλλευση, κακομεταχείριση, ακόμα και μαζική θανάτωση ζώων συγκεκριμένων ειδών θεωρούνται φυσικές και δικαιολογημένες πρακτικές όταν ικανοποιούν ανθρώπινες ανάγκες και συμφέροντα, ενώ οι ζωές άλλων ειδών προστατεύονται ηθικά και νομικά.

Όταν συζητάμε για σεβασμό, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τη δυνατότητα ενός πλάσματος να βιώσει θετικές και αρνητικές εμπειρίες. Από τη στιγμή που τα μη ανθρώπινα ζώα μπορούν να βιώσουν απόλαυση ή πόνο, καλούμαστε να τα σεβόμαστε και να επιδιώκουμε την ελαχιστοποίηση της βλάβης που υφίστανται.

– Είναι αδύνατο να επιβιώσουμε ως είδος χωρίς να εκμεταλλευόμαστε τα υπόλοιπα.

Όπως εξηγεί ο Swartz, η ανθρωπότητα βρίσκεται σε μια τεχνολογική καμπή κατά την οποία η γεωργία αναδιοργανώνεται σε μοριακό επίπεδο. Προβλέπεται ότι αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη δυνατότητα μαζικής παραγωγής τροφής “με οικολογικούς, ηθικούς, και πολιτισμικά κατάλληλους τρόπους που θα αφήσουν τη φρίκη της εργοστασιακής κτηνοτροφίας στο παρελθόν”.

Ακόμα κι αν το παραπάνω σενάριο μοιάζει επιστημονικής φαντασίας, δεν χρειάζεται να πάμε μακριά. Σήμερα, όταν αναφερόμαστε στην κρεατοφαγία, δεν μιλάμε αυστηρά για επιβίωση. Μόνο τα αρνιά που σφάζονται κάθε Πάσχα στη χώρα μας αποτελούν ασύλληπτη σπατάλη ζωών στο όνομα μιας παράδοσης. Είναι σημαντικό να αποκτήσουμε τη νηφαλιότητα που χρειάζεται για να μπορούμε να συζητήσουμε αυτά τα θέματα με διαλλακτικότητα, χωρίς να μας σοκάρει η οποιαδήποτε νύξη περί ανατροπής εθίμων και συνηθειών που ενδέχεται να βασίζονται σε αντιλήψεις και συνθήκες μιας άλλης εποχής.

Ακόμα, είναι ζωτικής σημασίας να αναλογιστούμε ότι, στο βωμό της οικονομικής ανάπτυξης του ανθρώπινου είδους, αμέτρητα άλλα είδη έχουν θυσιαστεί χωρίς ιδιαίτερη σκέψη. Η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι αυτή που έχει εξωθήσει τον πλανήτη στα όριά του, αδιαφορώντας τόσο για την ευημερία των υπόλοιπων ειδών, όσο και για αυτή των απογόνων μας.

Δεν προσποιούμαι ότι γράφω ως άνθρωπος που έχει ξεπεράσει με επιτυχία τον σπισισμό του – οι συνήθειές μου δείχνουν μάλλον το αντίθετο, και αναγνωρίζω από ιδίας πείρας ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο για οποιονδήποτε να αλλάξει συνήθειες από τη μια μέρα στην άλλη. Μπορώ, όμως, να ξεκινήσω διερευνώντας τον τρόπο με τον οποίο επιθυμώ να αντιλαμβάνομαι τον κόσμο και να συμπεριφέρομαι στα πλάσματά του. Μπορώ να δοκιμάσω να αμφισβητήσω όσα μου έμαθαν να θεωρώ θέσφατα, και να αναρωτηθώ πώς θα έμοιαζε ένας ιδανικός κόσμος. Γι’ αυτό θεωρώ πως είναι σημαντικό, όσο δύσκολο κι αν μας φαίνεται, να κοιτάξουμε κατάματα και να αναγνωρίσουμε την αδικία και την ανισότητα, και να είμαστε ανοιχτοί στην ηθική αναθεώρηση του κόσμου, στοχεύοντας πάντα σε κάτι καλύτερο από το μοντέλο που διαθέτουμε και ενισχύουμε αυτή τη στιγμή.