Ο ψυχολόγος Gordon Gallup Jr. ανέπτυξε το τεστ του καθρέπτη το 1970, ως μία μέθοδο για να ελέγξει αν κάποιο μη ανθρώπινο ζώο διαθέτει την ικανότητα να αναγνωρίζει τον εαυτό του όταν καθρεπτίζεται σε κάποια επιφάνεια.

Το τεστ αυτό λέγεται επίσης “τεστ αυτο-αναγνώρισης στον καθρέπτη” (MSR από τα αρχικά στα αγγλικά).

Πώς ελέγχεται η ικανότητα των ζώων να αντιληφθούν τον εαυτό τους;

Κατά τη διάρκεια του τεστ, οι ερευνητές τοποθετούν ένα ορατό σημάδι στο σώμα κάθε ζώου (συνήθως με άοσμα χρώματα, μπογιές, ή αυτοκόλλητα). Στη συνέχεια, παρατηρούν τι συμβαίνει όταν το σημαδεμένο ζώο στέκεται μπροστά από έναν καθρέπτη. Οι επιστήμονες συγκρίνουν την αντίδραση του ζώου σε σχέση με άλλες φορές που είδε τον εαυτό του στον καθρέπτη χωρίς κανένα σημάδι.

Τα ζώα που περνούν το τεστ με επιτυχία, συχνά προσαρμόζουν τη θέση του σώματός τους έτσι ώστε να μπορούν να δουν και να επεξεργαστούν καλύτερα το νέο σημάδι, και μπορεί ακόμα και να το ακουμπήσουν, ή να προσπαθήσουν να το αφαιρέσουν. Συνήθως προσέχουν περισσότερο το μέρος εκείνο του σώματός τους που φέρει το καινούριο σημάδι. Ακόμα κι αν ένα ζώο δεν περάσει το τεστ, οι αντιδράσεις του βλέποντας την αντανάκλασή του μπορεί να παρουσιάζουν ενδιαφέρον.

Πολλά ζώα ανταποκρίνονται στην αντανάκλασή τους με επιθετικότητα, ή ακόμη και με τρυφερότητα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, θεωρείται ότι το ζώο μπερδεύει την αντανάκλασή του με τη θέα κάποιου άλλου ζώου που ανήκει στο ίδιο είδος.

Όσον αφορά στους ανθρώπους, μπορούν να περάσουν με επιτυχία το τεστ στην ηλικία των 18 μηνών.

Σήμερα, έχουν παρατηρηθεί 9 μη ανθρώπινα ζώα που περνούν το τεστ του καθρέπτη. Αυτό δεν σημαίνει ότι το περνούν όλα τα άτομα κάθε είδους, αλλά ότι το καταφέρνουν αρκετά από αυτά.

Η αναζήτηση σχετικά με την αυτο-αναγνώριση των ζώων στον καθρέπτη, ξεκίνησε με μια έρευνα για τους χιμπατζήδες (Pan troglodytes) που δημοσιεύτηκε το 1970. Στη συνέχεια, διεξήχθησαν έρευνες για μια ευρεία γκάμα ζώων – από μυρμήγκια και σαλάχια μέχρι Αφρικανικούς γκρι παπαγάλους (Psittacus erithacus). Ένα μικρό ποσοστό αυτών των ζώων κατάλαβαν ότι έβλεπαν την αντανάκλασή τους στον καθρέπτη. Πολλά δεν το κατάλαβαν, ενώ αρκετά ακόμα παρουσίασαν αμφιλεγόμενα αποτελέσματα.

Λόγω της αμφισημίας των αποτελεσμάτων, οι ερευνητές κατέληξαν να αναρωτιούνται πόσο χρήσιμο και βοηθητικό είναι, τελικά, αυτό το τεστ, όσον αφορά στην κατανόηση των γνωστικών ικανοτήτων των ζώων.

Ποια ζώα πέρασαν το τεστ με επιτυχία;

Στα πρώτα πειράματα του 1970, οι ερευνητές σημάδεψαν τέσσερις αναισθητοποιημένους χιμπατζήδες με κόκκινη μπογιά στο πρόσωπο. Όταν ξύπνησαν και κοιτάχτηκαν στον καθρέπτη, έμειναν να εξετάζουν τα σημεία όπου είχαν βαφτεί, υποδεικνύοντας έτσι πως κατανοούσαν ότι αυτό που έβλεπαν ήταν η αντανάκλασή τους. Οι ουραγκοτάγκοι επίσης αναγνώρισαν τους εαυτούς τους και τα σημάδια στα σώματά τους, σε μία έρευνα του 1973.

Οι πίθηκοι μπόνομπο παρατηρήθηκαν να εξετάζουν μέρη του σώματός τους που δεν θα μπορούσαν να δουν χωρίς καθρέπτη σε μια έρευνα του 1994. Όσο για τους γορίλες, τα αποτελέσματα ήταν λιγότερο ξεκάθαρα. Οι μαϊμούδες βλέπουν τους εαυτούς τους ως άλλα ζώα – αν και μια σειρά αμφιλεγόμενων ερευνών δείχνουν ότι κάποια είδη μπορούν να μάθουν να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέπτη μετά από εκτεταμένη εκπαίδευση.

Ο βαθμός της εκπαίδευσης έχει επηρεάσει τις αντιδράσεις και άλλων ζώων στο ίδιο τεστ. Γι’ αυτόν τον λόγο, δημιουργούνται επιπλέον αμφιβολίες. Άραγε ακυρώνονται τα αποτελέσματα του τεστ αν το ζώο έχει περάσει από μια διαδικασία εκπαίδευσης; Η κριτική που δέχονται τέτοια τεστ στηρίζεται στην άποψη ότι η μαθημένη συμπεριφορά δεν αποτελεί έγκυρη και επαρκή απόδειξη για την αυτοσυνείδηση.

Το μοναδικό άλλο θηλαστικό της στεριάς που πέρασε το τεστ με επιτυχία ήταν ο Ασιατικός ελέφαντας (Elephas maximus) στον Ζωολογικό Κήπο του Bronx. Τα δελφίνια επίσης φάνηκε να περνούν με επιτυχία το τεστ, όπως έδειξε μια έρευνα του 1995 όπου χρησιμοποιήθηκε βίντεο αντί για καθρέπτης, και μια του 2001 που χρησιμοποίησε καθρέπτη.

Το 2008, ερευνητές που μελετούσαν τις Ευρασιατικές καρακάξες (Pica pica) συνειδητοποίησαν ότι μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στον καθρέπτη και ζώα που δεν είναι θηλαστικά. Τα περιστέρια πέρασαν επίσης το τεστ, αλλά μόνο μετά από μια περίοδο έντονης εκπαίδευσης. Το 2022, οι άγριοι πιγκουίνοι Adélie παρουσίασαν σημάδια αυτοσυνείδησης στον καθρέπτη.

Τα τεστ που έγιναν σε έντομα και ψάρια παρουσίασαν ιδιαίτερα αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. Μια έρευνα του 2015 έδειξε ότι είναι πιθανό τα μυρμήγκια να κατέχουν κάποια επίπεδα αυτοσυνείδησης, καθώς προσπάθησαν να αφαιρέσουν μπλε μπογιά από το κεφάλι τους κοιτώντας τον εαυτό τους στον καθρέπτη. Δύο έρευνες που διενεργήθηκαν σε ψάρια επίσης αναδεικνύουν την πιθανότητα να αναγνωρίζουν την εικόνα τους στον καθρέπτη. Η μία, του 2016, έδειξε ότι τα σαλάχια μάντα έμοιαζαν να επεξεργάζονται την αντανάκλασή τους και να κάνουν φυσαλίδες. Δεν έγινε, όμως, τεστ με σημάδι. Όσο για το πείραμα του 2019, αυτό έδειξε ότι τα ψάρια cleaner wrasses (Labroides dimidiatus) επιχειρούσαν να αφαιρέσουν σημάδια μπογιάς από πάνω τους αφού τα εντόπιζαν στην αντανάκλασή τους.

Το γεγονός ότι αυτοί οι οργανισμοί που θεωρούνται πιο πρωτόγονοι περνούν το τεστ του καθρέπτη, ενώ κάποια από τα πιο έξυπνα ζώα, μεταξύ των οποίων και ο Αφρικανικός γκρι παπαγάλος, αποτυγχάνουν, έχει προκαλέσει την αμφισβήτηση της μεθόδου. Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο αν αυτές οι έρευνες και τα αποτελέσματά τους αποδεικνύουν μια πιο αληθινή και ολοκληρωμένη αίσθηση του εαυτού με τον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε εμείς, ή αν απλά υποδεικνύουν μια πιο εκλεπτυσμένη αίσθηση του σώματος.

Συμπεράσματα

Αν ένα ζώο μπορεί να περάσει το τεστ του καθρέπτη, αυτό σίγουρα υποδεικνύει μεγάλες πιθανότητες αυτο-αναγνώρισης και αυτοσυνείδησης. Παρόλα αυτά, δεν αποτελεί την απόλυτη απόδειξή τους. Αν ένα ζώο, από την άλλη, δεν καταφέρει να περάσει το τεστ, αυτό δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι δεν διαθέτει αυτο-αναγνώριση και αυτοσυνείδηση.

Οδηγούμαστε σ’ αυτή την άποψη από το γεγονός ότι υπάρχουν ζώα που βασίζονται πολύ περισσότερο στις άλλες αισθήσεις τους για να γνωρίσουν τον εαυτό τους και τον κόσμο, και όχι στην όρασή τους. Σίγουρα, υπάρχουν πολλά που πρέπει να καταλάβουμε ακόμα ώστε να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε πιο σίγουρα συμπεράσματα.