«Τρία αρκουδάκια από την Βουλγαρία που βρέθηκαν ορφανά, φιλοξενούνται στο καταφύγιο του Αρκτούρου. Βρίσκονται σε περιφραγμένο χώρο μακριά από τους φροντιστές για να μην έρθουν σε επαφή μαζί τους. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μάθουν να βρίσκουν μόνα τους την τροφή τους στη φύση και να επιβιώνουν. Αργότερα θα επιστρέψουν στην Βουλγαρία».

Αυτή είναι μια από τις πιο πρόσφατες ιστορίες που έχουν να μας διηγηθούν οι άνθρωποι του Αρκτούρου. Η ελληνική μη κυβερνητική και μη κερδοσκοπική περιβαλλοντική οργάνωση, αριθμεί τώρα 3 δεκαετίες ζωής και το έργο που επιτελεί είναι εξαιρετικά σημαντικό και πραγματικά αξιοθαύμαστο.

Είχαμε την χαρά να μας μιλήσει ο υπεύθυνος επικοινωνίας του Αρκτούρου, Πάνος Στεφάνου, και βρεθήκαμε κι εμείς νοητά στο γραφικό Νυμφαίο Φλώρινας για να μάθουμε ακόμα περισσότερες ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ιστορία της οργάνωσης, το έργο και τα προστατευόμενα είδη της.

Πείτε μας λίγα λόγια για την ιστορία της οργάνωσης.

Ο Αρκτούρος ιδρύθηκε το 1992. Αφορμή στάθηκε ένα περιστατικό στο οποίο ήταν παρόντες ο ιδρυτής Γιάννης Μπουτάρης και ο γιος του Μιχάλης, οι οποίοι συνάντησαν έναν αρκουδιάρη με μια αρκούδα-χορεύτρια. Ο Μιχάλης ζήτησε από τον πατέρα του να κάνουν κάτι γι’ αυτό το περιστατικό οπότε κάπως έτσι ξεκίνησε η οργάνωση. Ο κυρ Γιάννης οραματίστηκε κάτι πολύ προχωρημένο για την εποχή εκείνη. Δεν σκέφτηκε μόνο τι θα μπορούσε να κάνει για την συγκεκριμένη αρκούδα αλλά ήθελε να προσεγγίσει το θέμα των άγριων ζώων ολιστικά, γι’ αυτό και στην ομάδα του Αρκτούρου εντάχθηκε βιολόγος, εκπαιδευτικός, αγρότης και άλλες ειδικότητες.

Κάπως έτσι δημιουργήθηκε ένας χώρος όπου θα φιλοξενούνταν οι αρκούδες όταν κατάσχονταν από τους αρκουδιάρηδες. Ενώ υπήρχε σχετική νομοθεσία από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 που απαγόρευε την κατοχή και την αιχμαλωσία προστατευόμενων άγριων ζώων, στην ουσία δεν εφαρμοζόταν γιατί δεν υπήρχε κάποιος χώρος να φιλοξενήσει αυτά τα ζώα, ούτε και κάποιο ενδιαφέρον και πίεση για να σταματήσει η αιχμαλωσία.

Κατάσχονται, λοιπόν, τα πρώτα ζώα και μεταφέρονται στον κτηνιατρικό σταθμό που είχε ιδρύσει ο Αρκτούρος και σιγά σιγά ξεκινάνε μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων το Κέντρο Προστασίας Αρκούδας, λίγα χρόνια πιο μετά το Κέντρο Προστασίας του Λύκου και τα αντίστοιχα Κέντρα Ενημέρωσης. Μάλιστα, μέσα σε λίγα χρόνια σταματάει η πρακτική της αρκούδας χορεύτριας.

Πόσο επίπονο ήταν για μια αρκούδα να είναι “χορεύτρια”;

Ήταν εξαιρετικά επίπονο για τις αρκούδες γιατί μαθαίνανε να στέκονται στα δύο πόδια και να περπατάνε πάνω σε πυρακτωμένες πλάκες ενώ βαρούσαν οι άνθρωποι το ντέφι. Οπότε, τα ζώα, μέσω του πόνου, συνδυάζανε το ντέφι με την κίνηση που έπρεπε να κάνουν.

Ισχύει ότι οι αρκούδες πέφτουν σε χειμερία νάρκη;

Είναι χειμέριος λήθαργος και όχι χειμερία νάρκη. Σε χειμερία νάρκη πέφτουν τα ζώα, όπως τα φίδια και οι χελώνες, όπου η θερμοκρασία του σώματος εξισώνεται με την θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Οι αρκούδες πέφτουν σε χειμέριο λήθαργο κατά τον οποίο ρίχνουν τους ρυθμούς τους. Η θερμοκρασία του σώματός τους πέφτει 2-3 βαθμούς, κοιμούνται πολλές ώρες και ξυπνάνε για να ξεπιαστούν. Οι θηλυκές, μάλιστα, γεννάνε την περίοδο του λήθαργου και παραμένουν στην φωλιά τους, αλλά δεν είναι κοιμισμένες όλη την ώρα. Είναι σε κατάσταση μειωμένων ρυθμών μέχρι να έρθει η άνοιξη.

Τι ακριβώς σημαίνει προστατευόμενο είδος;

Έχει να κάνει με τον πληθυσμό του κυρίως. Ένα είδος μπορεί να είναι προστατευόμενο σε μια χώρα και να μην είναι σε μία άλλη. Για παράδειγμα, στην Αμερική υπάρχει πολύ μεγάλος πληθυσμός αρκούδας, οπότε δεν είναι σε κάποιο καθεστώς προστασίας. Στην Ελλάδα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι πιο χαμηλοί οι αριθμοί, οπότε οι αρκούδες θεωρούνται προστατευόμενο είδος. Ενώ άλλα ζώα όπως οι αλεπούδες, δεν είναι στην Ελλάδα.

Πείτε μας λίγα πράγματα για το Πρόγραμμα Προστασίας Λύκων.

Έχουμε λύκους οι οποίοι είτε βρίσκονταν σε ζωολογικούς κήπους – στο εξωτερικό κυρίως πλέον – ή ήταν αιχμάλωτοι ή μπορεί να βρέθηκαν ορφανοί και να μην έγινε επανένταξη ή να είχαν τραυματιστεί και δεν μπορούσαν να επιβιώσουν. Άρα, είναι ζώα που για κάποιο λόγο δεν μπορούσαν να ζήσουν ελεύθερα. Τα τελευταία χρόνια έχουμε και λύγκες, οι οποίοι είχαν εξαφανιστεί από την Ελλάδα. Μας ήρθαν από έναν ζωολογικό κήπο στην Ανδόρα που έκλεισε. Μέσα από το δίκτυό μας υπήρχε επαφή για το αν μπορούμε να τους φιλοξενήσουμε και κάπως έτσι ήρθαν στην Ελλάδα, με σκοπό να γίνει η επανεμφάνισή τους στη χώρα μας.

Τι κάνετε με τους ελληνικούς ποιμενικούς;

Οι ελληνικοί ποιμενικοί χωροταξικά είναι δίπλα στους λύκους και τους λύγκες αλλά ο χώρος είναι μη επισκέψιμος. Εκεί υπάρχουν γεννήτορες και τα κουταβάκια που γεννιούνται τα δίνουμε σε κτηνοτρόφους, κυρίως σε περιοχές που υπάρχουν αρκούδες και λύκους. Στη συνέχεια, οι κτηνοτρόφοι μπορούν να τα ζευγαρώσουν με άλλα σκυλιά του προγράμματος ή δικούς τους ελληνικούς ποιμενικούς.

Μπορείτε να μας περιγράψετε πώς είναι ο χώρος εκεί;

Ο χώρος είναι περιφραγμένος. Στην ουσία πρόκειται για ζώα που έχουν μάθει να είναι εξαρτημένα από τον άνθρωπο και γι’ αυτό θα ήταν επικίνδυνο και για τα ίδια και για τους ανθρώπους να ζουν ελεύθερα. Άρα φιλοξενούνται σε ελεγχόμενες εγκαταστάσεις γιατί δεν μπορούσαν να ζήσουν ελεύθερα. Πολλά από τα ζώα που είναι εκεί, έχουν βρεθεί ορφανά μέσα στον πρώτο χρόνο ζωής τους και πρέπει με κάποιον τρόπο να επανενταχθούν στη φύση.

Και πώς ακριβώς γίνεται η επανένταξη;

Τα ζώα μένουν σε ξεχωριστό χώρο, μεγαλώνουν με ειδικό πρωτόκολλο και στη συνέχεια επανεντάσσονται στη φύση. Επειδή είναι ακόμα μικρά έχουν μια ευκαιρία να μάθουν να ζούνε μόνα τους. Τα αρκουδάκια, τους πρώτους μήνες της ζωής τους ζούνε με την μαμά τους, οπότε αν την χάσουν πρέπει κάπως να μάθουν να επιβιώνουν. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να μάθουν να μην είναι εξαρτημένα από τον άνθρωπο και να μην μας αναγνωρίζουν ως φιλικό είδος. Τους πρώτους μήνες μπορεί να γίνεται και τάισμα με μπιμπερό γιατί είναι πολύ μικρά. Για κάποιες εβδομάδες έχουν επαφή με τους φροντιστές και σταδιακά όσο μεγαλώνουν, η επαφή γίνεται πιο αραιή. Και προς το τέλος γίνεται η αποτροπή για να ζήσουν μόνα τους πλέον.

Είναι επικίνδυνο για τους φροντιστές να έρχονται σε τόσο στενή επαφή με τις αρκούδες;

Δεν είναι θέμα επικινδυνότητας, ειδικά σε εκείνη την ηλικία. Βέβαια, ήδη αρχίζουν και αναπτύσσουν νύχια αλλά δεν θα βγάλουν επιθετικότητα. Όμως, πρέπει να μην μάθουν να αναγνωρίζουν τον φροντιστή τους ως φιλικό είδος, να μην μάθουν να εξαρτώνται από αυτόν. Γιατί όταν θα φύγουν θα αναζητήσουν πάλι ανθρώπινη παρουσία επειδή θα θεωρούν ότι από τον άνθρωπο μπορούν να φάνε, και δεν πρέπει.

Από τι θεωρείτε ότι κινδυνεύουν περισσότερο οι αρκούδες; Από τους κυνηγούς ή από το να βγουν στην Εγνατία και να τις πατήσει κάποιο αμάξι; Τις επηρεάζει η κλιματική αλλαγή;

Οι απειλές είναι κυρίως ανθρωπογενείς. Τα τροχαία έχουν μειωθεί σε μεγάλο βαθμό. Τα περισσότερα είναι περιστατικά λαθροθηρίας. Τα τελευταία 3 χρόνια έχουμε τουλάχιστον 12 αρκούδες που έχουν πυροβοληθεί. Όμως υπάρχουν και τα δηλητηριασμένα δολώματα. Μπορεί δηλαδή, ένα ζώο να φάει κάποιο άλλο ζώο που έχει καταναλώσει ένα τέτοιο δόλωμα. Οπότε, υπάρχει μία αλυσίδα νεκρών ζώων. Αυτές είναι οι πιο άμεσες απειλές. Οι πιο έμμεσες απειλές είναι η υποβάθμιση των βιοτόπων τους, δηλαδή το να μολύνουμε τα δάση, τους χώρους που κανονικά βρίσκουν τροφή οι αρκούδες. Μειώνεται η διαθεσιμότητα της τροφής τους οπότε διατρέχουν κινδύνους. Η κλιματική αλλαγή σίγουρα επηρεάζει αλλά ακόμα δεν ξέρουμε το πώς και το πόσο, γιατί είναι πολύ νωρίς. Ίσως μια παρατεταμένη ξηρασία να οδηγούσε σε έλλειψη τροφής αλλά δεν μπορούμε ακόμα να γνωρίζουμε.

Τι πρέπει να κάνουμε αν δούμε αρκούδα;

Σίγουρα δεν την πλησιάζουμε όσο και να θέλουμε να την δούμε από κοντά. Δεν ξεχνάμε ότι είναι άγριο ζώο και μπορεί να γίνει επικίνδυνο. Δεν είναι όμως επιθετικό ούτε παραμονεύει για να επιτεθεί στον άνθρωπο. Θα πρέπει, λοιπόν, να μην κινηθούμε προς το μέρος της για να μη νιώσει ότι απειλείται. Αν συναντηθούν οι δρόμοι μας, θα πρέπει να της δώσουμε οδό διαφυγής για να νιώσει ότι δεν εγκλωβίζεται. Ειδικά αν έχει μικρό αρκουδάκι δεν πλησιάζουμε καθόλου. Κρατάμε την ψυχραιμία μας και δεν πλησιάζουμε. Προσπαθούμε να κάνουμε θόρυβο για να κάνουμε αισθητή την παρουσία μας για να μην τρομάξει και να μην αιφνιδιαστεί. Γενικά, λίγα είναι τα περιστατικά επίθεσης αρκούδας σε άνθρωπο. Στην προσπάθειά της να φύγει θέλει να εξουδετερώσει την απειλή που νιώθει από τον άνθρωπο οπότε εκεί μπορεί να προκύψει ο τραυματισμός. Δεν θα σκοτώσει τον άνθρωπο, μπορεί όμως να τον δαγκώσει και να τον απωθήσει με δύναμη.

Θυμάστε κάποιο δύσκολο περιστατικό;

Πέρυσι μία αρκούδα με τα τρία της αρκουδάκια προσπάθησαν να περάσουν ένα φράγμα που είχε μέσα νερό, όμως τα μικρά εγκλωβίστηκαν και η μαμά δεν μπορούσε να τα βγάλει έξω, πράγμα επικίνδυνο. Η ομάδα άμεσης επέμβασης του Αρκτούρου προσπάθησε να τα σώσει βάζοντας μια παλέτα για να μπορέσουν να σκαρφαλώσουν. Η μαμά ήταν κοντά και ίσως αντιδρούσε επιθετικά, όμως ευτυχώς όλα πήγαν καλά.

Δεν φοβάστε για τη ζωή σας και του ζώου όταν καλείστε να αντιμετωπίσετε τέτοια περιστατικά;

Ναι φοβάσαι και για τη δική σου και για του ζώου. Δεν είναι μόνο τέτοια περιστατικά. Μπορεί να τύχει μια αρκούδα να πιαστεί σε μια παγίδα- συνήθως πρόκειται για παγίδα για αγριογούρουνα. Για να μπορέσει να βγει, θα πρέπει να της ρίξουμε βελάκι με υπνωτικό από μακριά. Όμως, η αρκούδα ανά πάσα στιγμή μπορεί να απελευθερωθεί από την παγίδα. Εκείνη την ώρα είναι ένα στρεσαρισμένο ζώο που μπορεί να γίνει επιθετικό.

Πώς και πότε μπορεί να σας επισκεφτεί κάποιος;

Οι επισκέψιμοι χώροι του είναι το Κέντρο Προστασίας της Αρκούδας -είναι το μέρος που φιλοξενούνται οι αρκούδες- και είναι ανοιχτό όλο τον χρόνο εκτός από την περιόδου του χειμέριου λήθαργου. Συνήθως η περίοδος αυτή είναι μετά τις γιορτές, από τον Γενάρη μέχρι τον Μάρτιο. Φέτος βέβαια ο χειμέριος λήθαργος ήρθε πρώτη φορά πριν τις γιορτές, οπότε το Κέντρο Προστασίας της Αρκούδας είναι κλειστό εδώ και περίπου ένα μήνα. Ωστόσο, είναι ανοιχτό το Κέντρο Προστασίας Λύκου και Λύγκα, οπότε μπορεί κανείς να το επισκεφτεί όλες τις ημέρες εκτός από Τετάρτη, που παραμένει κλειστό. Τα σαββατοκύριακα είναι ανοιχτή στο Νυμφαίο και η Νίκειως Σχολή, που είναι το κέντρο ενημέρωσης αρκούδας.

Από πόσο κοντά μπορεί κάποιος να δει ένα ζώο;

Μπορεί να το δεις και από πολύ κοντά. Προφανώς, οι επισκέπτες είναι έξω από την περίφραξη, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που μπορείς να το δεις και από το μισό μέτρο. Συνήθως όταν πηγαίνουν γκρουπάκια δεν εμφανίζονται τόσο κοντά τα ζώα. Αν πας μόνος, μπορεί να πλησιάσει πιο κοντά το ζώο. Ακόμα όμως και να μην καταφέρει κάποιος να δει ζώο, υπάρχει ξεναγός που εξηγεί τα πάντα. Δεν είναι η λογική του ζωολογικού κήπου που πας μόνο για να δεις ζώα. Εδώ έρχεται κάποιος για να ενημερωθεί και να μάθει. Σε εμάς δίνεται η επιλογή στο ζώο να μην πλησιάσει αν δεν το επιθυμεί, ενώ στον ζωολογικό κήπο, οι χώροι είναι πιο μικροί άρα τα ζώα αναπόφευκτα βρίσκονται πιο κοντά στους ανθρώπους.

Πώς χρηματοδοτείστε; Πώς μπορούμε να κάνουμε δωρεές;

Η χρηματοδότηση είναι αποκλειστικά από υποστηρικτές, από την επισκεψιμότητα στο Διεθνές Περιβαλλοντικό Κέντρο, από τις αγορές των προϊόντων, από δωρεές, από συμβολικές υιοθεσίες, χορηγίες εταιρειών που ενισχύουν το έργο μας και από διάφορα προγράμματα.

Μπορεί να γίνει κάποιος εθελοντής;

Ναι. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των εθελοντών και πάνω στις εργασίες του διεθνούς περιβαλλοντικού κέντρου και σε εκπαιδευτικές δράσεις και σε εκδηλώσεις και φεστιβάλ. Οι εθελοντές είναι από Ελλάδα και εξωτερικό. Υπάρχει και το σπίτι των εθελοντών που φιλοξενούνται όσο μένουν εδώ.

Υπάρχει κάτι ακόμα που θέλετε να προσθέσεσετε;

Είναι σημαντικό να προσθέσουμε ότι υλοποιούνται Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης διαδικτυακά και δια ζώσης, για παιδιά από ηλικία νηπιαγωγείου μέχρι μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτά τα προγράμματα αυξάνονται κάθε χρόνο και το ενδιαφέρον όλο και ανεβαίνει.
Και η επισκεψιμότητα αυξάνεται. Σκέψου το 2022 είχαμε σχεδόν 50.000 επισκέπτες και το 2023 τους ξεπεράσαμε. Στο μέλλον ετοιμάζουμε κι άλλα ωραία πράγματα!

*Ευχαριστούμε τον Πάνο Στεφάνου για τη συνέντευξη και τις τόσο σημαντικές πληροφορίες που μοιράστηκε μαζί μας.
Αν βρεθείτε ποτέ στη Φλώρινα, μια επίσκεψη στο καταφύγιο του Αρκτούρου σίγουρα θα σας εντυπωσιάσει. Η επαφή με τη φύση και με τα άγρια ζώα, πραγματικά σε μαγεύει και σε ταξιδεύει.