Οι άνθρωποι μπορούν να μιλούν ατελείωτα και χωρίς κόπο για όλα τα θέματα – πρακτικά για ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς – συνδυάζοντας τις λέξεις σε άπειρες πιθανές προτάσεις.

Η ιδιότητα που το καθιστά αυτό δυνατό είναι αυτή της συνθετικότητας: πρόκειται για την ικανότητα να συνδυάσει κανείς μονάδες λόγου με νόημα ώστε να δημιουργήσει μεγαλύτερες δομές το νόημα των οποίων προκύπτει από το νόημα των μονάδων που τις αποτελούν και από τον τρόπο με τον οποίο αυτές συνδυάζονται.

Για πολλά χρόνια, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι μόνο οι άνθρωποι μπορούν να χρησιμοποιήσουν εκτενώς και αποτελεσματικά τη συνθετικότητα στη γλώσσα τους. Η επικοινωνία μεταξύ των ζώων θεωρείτο κυρίως ένας τυχαίος συνδυασμός καλεσμάτων, με σπάνια φαινόμενα συνθετικότητας. Παρόλα αυτά, μια νέα έρευνα που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Science δείχνει ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Η καθηγήτρια βιολογίας και συμπεριφοράς των ζώων Melissa Berthet, μαζί με την ερευνητική ομάδα της, μελέτησαν εκτενώς τη λεκτική επικοινωνία των πιθήκων bonobo στο φυσικό τους περιβάλλον, στο κοινοτικό καταφύγιο Kokolopori στο Κονγκό. Ανακάλυψαν ότι η λεκτική επικοινωνία μεταξύ των bonobo (οι οποίοι είναι οι κοντινότεροι συγγενείς μας μαζί με τους χιμπατζήδες) βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συνθετικότητα, όπως συμβαίνει και με την ανθρώπινη γλώσσα.

Φτιάχνοντας το λεξικό των bonobo

Η μελέτη της συνθετικότητας στα ζώα δεν είναι απλό πράγμα. Αρχικά, χρειάζεται καλή κατανόηση του νοήματος κάθε καλέσματος και των διαφορετικών συνδυασμών τους. Φυσικά, οι επιστήμονες δεν μπορούν να μπουν στο μυαλό των ζώων και να καταλάβουν ακριβώς τι σημαίνουν τα διαφορετικά καλέσματά τους.

Για να αντιμετωπίσει αυτή τη δυσκολία, η ερευνητική ομάδα της Berthet ανέπτυξε έναν νέο τρόπο για να ερμηνεύσει τα νοήματα των καλεσμάτων των bonobo. Αρχικά, οι επιστήμονες υπέθεσαν ότι κάθε κάλεσμα μπορεί να έχει διαφορετικά νοήματα ανάλογα με το πλαίσιο. Το ίδιο κάλεσμα μπορεί να δίνει μια εντολή (“Τρέξε”), να ανακοινώνει μελλοντικές δράσεις (“Θα ταξιδέψω”), να εκφράζει την εσωτερική κατάσταση (“Φοβάμαι”) ή να αναφέρεται σε εξωτερικά γεγονότα (“Πλησιάζει ένας εχθρός”).

Για να μπορέσουν να ερμηνεύσουν το νόημα κάθε καλέσματος αποφεύγοντας τον ανθρωπομορφισμό, οι επιστήμονες περιέγραψαν το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται κάθε επιφώνημα, αναλύοντας πάνω από 300 παραμέτρους. Κατέγραψαν, για παράδειγμα, την παρουσία εξωτερικών γεγονότων και τη συμπεριφορά του πιθήκου που έβγαζε το επιφώνημα, καθώς και τα αποτελέσματα του επιφωνήματος, δηλαδή τι έκαναν οι άλλοι πίθηκοι όταν το άκουγαν. Προσπάθησαν, έτσι, να αποδώσουν νόημα σε κάθε κάλεσμα ανάλογα με το τι συνέβαινε στο περιβάλλον εκείνη τη στιγμή και τι έκαναν οι πίθηκοι.

Η συνθετικότητα των bonobo

Στο δεύτερο στάδιο της έρευνας, οι επιστήμονες ανέπτυξαν μια μέθοδο για να ερευνήσουν το κατά πόσο είναι συνθετικοί οι συνδυασμοί επιφωνημάτων που βγάζουν τα ζώα. Βρήκαν πολλούς συνδυασμούς καλεσμάτων το νόημα των οποίων σχετιζόταν με το νόημα των επιφωνημάτων από τα οποία αποτελούνταν – σημείο-κλειδί για τη συνθετικότητα. Πολλούς απ’ αυτούς τους συνδυασμούς έμοιαζαν πολύ με τις πιο σύνθετες δομές της ανθρώπινης γλώσσας.

Οι επιστήμονες δανείστηκαν μια προσέγγιση από τη γλωσσολογία, η οποία λέει ότι, για να θεωρηθεί συνθετικός, ένας συνδυασμός πρέπει να πληροί τρία κριτήρια:

1. Καθένα από τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται πρέπει να έχει διαφορετικό νόημα.

2. Το νόημα του συνδυασμού είναι διαφορετικό από το νόημα των στοιχείων του.

3. Το νόημα του συνδυασμού προκύπτει από το νόημα των στοιχείων του.

Χρησιμοποιώντας σύνθετες γλωσσολογικές μεθοδολογίες, οι επιστήμονες κατάφεραν να χαρτογραφήσουν το νόημα των καλεσμάτων των bonobo και των συνδυασμών τους, βάσει του πλαισίου στο οποίο τα αντάλλασσαν. Βρήκαν, έτσι, ποιοι συνδυασμοί πληρούν τα τρία κριτήρια της συνθετικότητας και, επιπλέον, αν ήταν τυχαίοι ή όχι.

Ταυτοποίησαν, έτσι, τέσσερις συνδυασμούς το νόημα των οποίων σχετιζόταν με το νόημα των καλεσμάτων από τα οποία αποτελούνταν, κάτι που είναι βασικό χαρακτηριστικό της συνθετικότητας.

Επίσης, τρεις από τους συνδυασμούς καλεσμάτων έμοιαζαν πολύ με τις πιο σύνθετες μη-τυχαίες συνθετικές δομές που παρατηρούνται στην ανθρώπινη γλώσσα. Αυτό υποδεικνύει ότι η ικανότητα συνδυασμού διαφορετικών καλεσμάτων με σύνθετους τρόπους δεν αποτελεί μονάχα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, όπως πιστεύαμε κάποτε, κι ότι ενδέχεται αυτή η ικανότητα να έχει πιο βαθιές εξελικτικές ρίζες απ’ ό,τι θεωρούσαμε στο παρελθόν.

Η εξέλιξη της γλώσσας

Μία σημαντική προέκταση της συγκεκριμένης έρευνας είναι οι γνώσεις που μας παρέχει σχετικά με τις εξελικτικές ρίζες της συνθετικής φύσης της γλώσσας. Αν τα bonobo ξαδέλφια μας βασίζονται εκτενώς στη συνθετικότητα, όπως κι εμείς, τότε είναι πολύ πιθανό να έκανε το ίδιο και ο κοινός μας πρόγονος, 7 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ενδέχεται, λοιπόν, η συνθετικότητα της γλώσσας να προϋπήρχε των ανθρώπων.

Με πληροφορίες από The Conversation